Trước tiên trẻ phải thật thà, không được dối trá, dù có lợi cho mình, hay là chỉ để tránh nguy hiểm thôi. De Amicis qua lời Garônê khuyên Garôphi thú tội, rồi lời ông Bôttini dạy con, mấy lần nhắc rằng thật thà là một bổn phận. Trong các tính xấu, De Amicis muốn trẻ tránh nhất là tính hèn nhát. Thầy Becbôni hiền từ như thế, nhưng khi bọn thằng Phranti xúm lại đánh Crôtxi, đã phải nổi cơn thịnh nộ chính đáng: “Các cậu đi làm một việc hèn hạ nhất và nhục nhã nhất, có thể bôi nhọ lương tâm con người: các cậu là những kẻ hèn nhát!”.
Lạm dụng lòng tốt của người khác cũng là hèn: khi cả lớp làm ồn trong giờ thầy phụ giáo trẻ tuổi, Garônê chỉnh các bạn: “Các cậu lạm dụng lòng tốt của thầy, việc làm của các cậu hèn nhát lắm.”
Đầu năm học, ông Bôttini viết cho Enricô lá thư gợi lên hình ảnh trẻ em tất cả các nước trên thế giới đi đến trường học như một đạo quân lớn, để khuyên con: “Đừng bao giờ làm một người lính nhát gan”. De Amicis quan niệm rằng lười biếng cũng là hèn nhát vì thiếu chí khí, thiếu quyết tâm trong bổn phận học tập.
Trong bức thư viết cho Enricô, không có lá thư nào của ông bà Bôttini mà nghiêm khắc như hai bức thư trách mắng con thiếu lễ độ khi ăn nói với bố mẹ. “Thà rằng bố phải thấy con chết đi, còn hơn là thấy con bội bạc với mẹ con…”
Con còn phải giúp đỡ bố mẹ nữa: Giuliơ bốn tháng trời thức thâu đêm viết thuê giúp bố, nhưng giấu bố, dù phải cay đắng chịu đựng những lời trách cứ bất công vì hiểu lầm của bố.
Thầy giáo lại cho Enricô đọc nhiều truyện rất cảm động như Pherucsiô đưa thân đón lưỡi dao của tên côn đồ hạ sát bà ngoại, và hy sinh để cứu sống bà, như Maccô mười ba tuổi, đi tìm mẹ sáu mươi ngày không nghỉ, vượt đại dương bao la, ngược những dòng sông xa lạ, qua những sa mạc hoang vu, những núi rừng bí hiểm, chịu đói rét, ốm đau, mê sảng, để cho người lạ hành hạ đánh chửi, nhưng cứ phía trước mà đi, cho kỳ đến khi gặp lại mẹ.
Dạy trẻ những bổn phận đối với bố mẹ và gia đình là việc nhà trường làm, thì dạy trẻ những bổn phận đối với thầy, với bạn, với nhà trường lại là việc của gia đình; dường như De Amicis đã có ý phân công như vậy.
Học sinh kính yêu cô giáo, thầy giáo vì bố mẹ họ kính yêu, và vì trong xã hội cô giáo, thầy giáo cũng được mọi người kính yêu nữa. Ngày phát phần thưởng, ông bồi thẩm kết thúc buổi lễ, nhắc học sinh: “Ra khỏi đây các cháu không được quên gửi một cái chào và một lời cám ơn đến những người đã vì các cháu mà không quản bao mệt nhọc, những người đã hiến tất cả sức mạnh của trí thông minh và lòng dũng cảm cho các cháu, những người sống chết vì các cháu, và họ đây này!” Rồi ông chỉ tay về phía các cô giáo, thầy giáo.
Trường học là một gia đình, học sinh như anh em phải thương yêu nhau, và muốn có tình thương yêu chân thành tất cả phải chống một số tính xấu. Cần dạy trẻ không nên chưng diện và khoe khoang, Vôtini vì luôn nghĩ đến mình, nên không những khoe khoang, mà còn tự phụ, đố kỵ, ghen tỵ với các bạn nữa, và thầy Pecbôni phải bảo dè chừng: “Đừng để cho con rắn ghen tị luồn vào tim. Đó là con rắn độc, nó gặm mòn khối óc và làm đồi bại trái tim”.
Muốn có tình bạn tốt phải dẹp thói ích kỷ và biết sống vì bạn: Enricô mời Prêcôtxi đến nhà chơi “những muốn đem biếu cậu tất cả đồ chơi và tất cả sách học của mình, muốn nhịn miếng bánh mỳ cuối cùng đang ăn để nhường cậu ăn, muốn tự lột hết áo quần để nhường cậu mặc”.
Thư ông Bôttini nói với con “tại sao cậu yêu đất nước của cậu?” kết thúc rằng: giá trong một trận chiến đấu vì Tổ Quốc mà con trốn tránh nguy hiểm “thì bố của con sẽ đón con với một tiếng nấc đau đớn; và bố sẽ chết với nhát dao găm ấy đâm vào tim”.
Thầy Pecbôni thì cho học sinh đọc hai truyện thiếu niên anh hùng: Cậu bé đánh trống người Xacđênha, trong trận Cutxtôtza bị đạn vẫn cố làm tròn nhiệm vụ, nên phải cưa một chân, và trên bàn mổ không hề kêu một tiếng. Cậu bé trinh sát người Lômba, chẳng ở trong quân đội, đã hy sinh tính mạng trong khi do thám tình hình địch cho nghĩa quân. Thi hài nhỏ bé của cậu quấn lá cờ ba màu, và nét mặt cậu như đang mỉm cười, sung sướng và tự hào vì đã hiến đời mình cho xứ Lômbacđia thân yêu của mình.
Ông Bôttini lại viết thư dạy con yêu “thành phố quê hương của con“, xác định cho con “những bổn phận phải làm ở ngoài đường phố“, nhắc con rằng tỏ ra có giáo dục ở nơi công cộng là tôn trọng quê hương mình. “Trình độ giáo dục của một dân tộc có thể đánh giá qua thái độ của con người trên đường phố. Ở đâu mà thấy cảnh thô lỗ diễn ra ngoài đường phố thì có thể chắc chắn là sẽ thấy cảnh thô lỗ diễn ra trong các gia đình vậy”.
Nói chuyện về những trẻ mù, thầy giáo khêu lên trong lòng học sinh tình thương những bạn xấu số ấy; trẻ em phải được giáo dục lòng nhân đạo. Trong các bạn của Enricô thì Phranti là đứa khốn nạn, vì “cái thằng bụng dạ độc ác ấy” ai khóc thì nó cười, “chẳng động lòng vì bất cứ cái gì”.
Thấy một gánh xiếc, đàn bà trẻ con lao động nghệ thuật vất vả gian khổ, nguy hiểm, ông Bôttini viết báo ca tụng cậu bé làm xiếc, khiến người xem nô nức kéo đến chật rạp, giúp cho gánh xiếc. Biết có người đàn bà gặp cảnh túng thiếu, bà Bôttini liền cùng hai con đến giúp quần áo tiền bạc, và ra về ôm hôn đứa con người đàn bà nghèo khổ, mà mắt đẫm lệ. Viết thư cho con, bà dạy “đừng quen thói dửng dưng đi qua trước người nghèo khổ, phải biết giúp đỡ cụ già không nơi nương tựa, bà mẹ không có bánh ăn, đứa bé đang đói, đứa con mất mẹ, nhắc rằng đó là “những đức hạnh không thể bỏ qua”.
Thầy giáo thì kể chuyện Phransetxcô năm ngày đêm liền trông nom săn sóc một người ốm nặng tưởng là bố mình, đến khi biết là lầm, vẫn ở lại với người bệnh, dù “không biết bác ấy là ai”. Nhật ký của Enricô ghi lại việc Rôbetti lao mình ra trước chiếc xe đang chạy cứu em bé; rồi ở lại bệnh viện ra, đi học phải chống nạng như nhảy lò cò.
Một chuyện khác của thầy giáo kể việc Mariô đi biển bị đắm tàu, được xuống xuồng cấp cứu, đã nhường cho người bạn đường mới quen, vì bạn còn bố mẹ, mà mình thì côi cút, tứ cố vô thân thích. Tàu đắm, “cậu bé đứng ở mạn tàu, đầu ngẩng cao, mái tóc bay trước gió, bất động, cao cả, tuyệt vời”; việc hy sinh của cậu đã đạt đến đỉnh của lòng nhân ái.
Sống trong xã hội tư bản chủ nghĩa, De Amicis thấy phải dạy trẻ yêu quý lao động tay chân và kính trọng những người lao động, “vì sự cao qúi ở lao động chứ không ở trong đồng lương, ở trong giá trị chứ không ở trong cấp bậc”. De Amicis muốn trẻ “phải yêu, phải kính, trên tất cả mọi sự ở đời, phải tôn trọng những người lính trên mặt trận lao động những nỗi vất vả và sự hy sinh của họ. Phải thương yêu họ vì trong lồng ngực của những người thợ ấy có những trái tim tuyệt vời”. De Amicis rất thiết tha dạy trẻ ý thức bình đẳng giữa mọi người. Trong các bạn học mà Enricô cho rằng Caclô Nôbitx có thể sánh với Phranti vì nó quá tự phụ là quí tộc và giàu có.
Xã hội Ý thời bấy giờ nhiều người nghèo khổ, lắm nỗi bất công. Nghĩ đến mùa đông, ông Bôttini, hay chính De Amicis không cầm được lòng thương xót “những trẻ không có áo quần, cũng không có giày, cũng không có lửa sưởi”. Lòng thương xót ấy có khi chuyển thành lòng phẫn nộ, và bà Bôttini viết thư cho con, hay chính là De Amicis nói với bạn đọc của mình, giọng rít lên đầy uất hận: “Thật là buồn khi nghĩ rằng có những đàn bà và trẻ em không có gì mà ăn cả! Không có gì mà ăn cả, lạy Chúa tôi!”
nhasachminhthangvanhoc.wordpress.com 